zpikołosy dawniej nazywane Szpikłosami, to dziś niewielka miejscowość położona na terenie Grzedy Horodelskiej, około 8 km w linii prostej na północny wschód od Hrubieszowa. Niedawno moją uwagę wzbudziła informacja o miejscowości, zacytowana na podstawie przekazu archiwalnego przez I. Rolską- Boruch w pracy na temat siedzib szlacheckich i magnackich na ziemiach dawnej Lubelszczyzny w okresie od 1500 do 1700 roku. Informacja była na tyle ciekawa ze postanowiłam sięgnąć do źródła pierwotnego. Mianowicie w zbiorach Archiwum Ordynacji Zamojskiej w Lublinie znajduje się po datą 1629 rok zapis o nieznanym dotąd założeniu obronnym w Szpikołosach, który nazwano „zamkiem”. Obwód obronny zamku miał kształt czworokąta, był „z dwóch stron otoczony parkanem a ze dwu stron woda oblała”. Do zamku prowadziły: most i „brama dębowa z prostych dębów robiona, w niej izdebka dla straży”. Do obrony służyły trzy baszty – jedna wówczas w bardzo złym stanie, a druga całkowicie zniszczona. Usytuowane były po dwu stronach bramy wjazdowej, na narożach ogrodzenia. Wewnątrz obwodu zamkowego, po lewej stronie, stała „komora rąbiana bez wirchu”, a obok tej komory dwie stajnie naprzeciwko siebie. Oddzielny budynek mieszkalny, określony także jako zamek, posiadał „świetlicę wielką, sienie z piekarnią i komórkę, w jednej sieni kuchnię, piwnicę z drzewa”. Zapis źródłowy informuje ponadto, że „za stawem, na przeciwko zamku stał folwark”. W 1629 roku, podobnie jak zamek, był także w złym stanie. Jego zasadniczą część stanowił dwór folwarczny, zbudowany na planie prostokąta, dwudzielny, składający się z izby i podpiwniczonej komory. Jak zatem wynika z opisu mamy tu do czynienia z ewidentnym przykładem założenia obronno – rezydencjonalnym. Warownię otoczono wypełnioną wodą fosą, parkanem, wałem i trzema basztami. Dostępu do wnętrza zamku broniła dębowa brama, zapewne z nadbudową, zwana izbicą. Brama posiadała izbę dla straży. Wewnątrz założenia obronnego, obok zabudowy gospodarczej, stał obiekt mieszkalny, najpewniej murowany, dwukondygnacyjny, z dolna kondygnacją zapewne dwudzielną, natomiast górną jednoprzestrzenną. W dolnej kondygnacji znajdowały się: sień z kuchnią piekarnia i komora, górną kondygnację zajmowała duża izba reprezentacyjna, zwana świetlicą. O tym że była to budowla dwukondygnacyjna, świadczą analogiczne opisy archiwalne XVI- i XVII- wiecznych dworów ziemi chełmskie. I tak m.in. w zamku w Orłowie Murowanym główna siedziba mieszkalna, zbudowana z kamienia wapiennego i cegły, dwudzielna w przyziemiu, miała jednoprzestrzenne piętro. Najpewniej podobne rozwiązanie zastosowano w zamku w Rachaniach. W zamku Gorajskich w Goraju znajdował się dom wieżowy o dwudzielnym przyziemiu i jednoprzestrzennym piętrze. W Suchodołach należących do Suchodolskich powstała w pierwszej połowie XVI wieku dwukondygnacyjna wieża mieszkalna, zwana kamienicą, wzniesiona z kamienia wapiennego uzupełnionego cegłą. Zgodnie z ówczesnym planem wieży mieszkalnej, w przyziemiu znalazły się sklepione izby gospodarcze, natomiast górna, reprezentacyjna kondygnacja, mieściła jedną wielką izbę. Obok głównej siedziby staną w pobliżu parterowy murowany dwór zwany gospodarskim, z kuchnią dworską w sieni, obok z izbą białą i piekarnią. Trudny do określenia jest czas budowy interesującego nas założenia w Szpikołosach. Wiadomo na podstawie cytowanego zapisu archiwalnego, że w 1629 roku właścicielem zamku był Zamojski (najpewniej Tomasz), być może jako starosta hrubieszowski. Zamek i położony obok niego folwark znajdowały się w owym czasie w złym stanie technicznym. Zamoyski zatem nie mógł wystawić budowli. Powstała wcześniej, może nawet przy końcu XV wieku, jak sugeruje I. Rolska – Boruch. Najpewniej zbudowano ją w XVI stuleciu. Na takie datowanie wskazują przytoczone przykłady analogicznych założeń obronnych. Ważnym faktem przy określeniu czasu budowy zamku w Szpikołosach jest brak informacji na jego temat w lustracji z lat 1564-65, w której dość szczegółowo wymieniono założenia obronne województwa bełskiego, w tym z okolic Hrubieszowa. Jeśli uznamy, że zamek jeszcze wówczas nie istniał, czas jego budowy w związku z tym przesunięty zostaje na okres po 1564-65 roku. Nieznany ze źródeł jest fundator założenia. Informacje historyczne milczą bowiem na ten temat. Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1400 roku, kiedy król Władysław Jagiełło uposażając parafię w Hrubieszowie, nadał jej dziesięcinę z folwarku w Szpikołosach. Szpikołosy były wsią królewską, dzierżawioną przez starostów hrubieszowskich aż do XVIII wieku. Zatem szpikołoski zamek musiał powstać z fundacji jednego z nich. Co prawda w 1470 roku Mikołaj Zbrozek z Żernik, wojski bełski, otrzymał królewski zapis na Szpikołosach, ale był on już w tym czasie właścicielem dwu innych wsi oraz siedziby rodowej w Żernikach. Mało jest prawdopodobne, aby wystawił murowany dwór w Szpikołosach. Na uwagę zasługuje fakt, że w XVI wieku starostami hrubieszowskimi byli przedstawiciele jednego z najzamożniejszych rodów ówczesnej Rzeczpospolitej – Tęczyńscy: w latach 1519-36 Andrzej Tęczyński, wojewoda sandomierski; w latach 1536-1541 Jan Tęczyński, wojewoda ruski, natomiast w latach 1569-1588 Andrzej Tęczyński, kasztelan bełski. Jak wiadomo mecenat i działalność budowlana Tęczyńskich w XVI wieku były szeroko rozwinięte. Wymienić tu należy przeprowadzenie w tym czasie z ich inicjatywy m.in. zakrojone na szeroka skale prace budowlane na terenie zamków prywatnych w Kraśniku, Kryłowie, Terebiniu. Co prawda mniej interesowały ich dzierżawione dobra królewskie, niemniej jednak Szpikołosy mogły stanowić wyjątek. Wydaje się prawdopodobne, jeśli porównamy formy budowlane w dobrach Tęczyńskich. Mianowicie dwór wieżowy w Szpikołosach wykazuje dużo podobieństw do budowli mieszkalnej zamku kraśnickiego, na którym najpewniej był wzorowany, w nieco tylko skromniejszej formie. Oba obiekty powstały na planie czworoboku, były podpiwniczone, dwukondygnacyjne. Odpowiednikiem reprezentacyjnej Sali na piętrze zamku kraśnickiego, zwanej „aulą, była na zamku w Szpikołosach „wielka świetlica”. W obu przypadkach mamy zatem do czynienia z siedzibami mieszkalnymi w postaci tzw. dworów wieżowych. Jeśli przyjmiemy, że budowa zamku miała miejsce po 1564-65 roku, jego jego fundatorem mógł być Andrzej Teczyński, który urząd starosty hrubieszowskiego otrzymał w 1569 roku. Zamek w Szpikołosach mógł pełnić dla Tęczyńskich podobną funkcję jak Kryłów czy Terebiń – obrony przed nieprzyjacielem ich dworu na wschodnich terenach Rzeczpospolitej. Jak wynika z cytowanego dokumentu ze zbiorów Ordynacji Zamojskiej, w 1629 roku warownia szpikołoska nie była już w dobrym stanie technicznym. Trudno powiedzieć, czy podjęto prace naprawcze. Zapewne stopniowo popadała w ruinę aż do całkowitej rozbiórki. Do upadku mógł się przyczynić okres wojen połowy XVII wieku. Przy końcu XVIII wieku, jak wynika z mapy F. von Miega, zabudowania w obrębie zamku juz nie istniały. Zachował się tylko czworokątny, zbliżony do kwadratu zarys wałów ziemnych z czterema basztami w narożach. Z wymienionego przekazu kartograficznego wynika, że zamek zlokalizowany był na wschód od zwartej zabudowy wsi, około 100 metrów na południowy zachód od kościoła. Z czasem rozmyły się i zatarły zarysy fortyfikacji, niszczone erozją i pracami rolnymi. Obecnie na powierzchni brak jest jakichkolwiek śladów założenia. W związku z tym, już od archeologów należy zadanie jego pewnego zlokalizowania i w miarę możliwości rozpoznania. 
Ewa Prusicka-Kołcon.