SŁOWNIK    ALKIERZ - 1. Czworoboczny narożnik wyraźnie występujący z bryły budynku, wyodrębniony dachem, niekiedy wyższy od korpusu głównego i wówczas zwany wieżą alkierzową. Forma alkierza rozwinęła się z narożnych baszt zamków obronnych, których wnętrza nabrały z czasem charakteru mieszkalnego. Alkierze były typowym elementem polskich dworów i pałaców XVI-XIX w.   2. Izba mieszkalna w takim narożniku.   3. W budownictwie wiejskim - mała izdebka przy dużej izbie.      AMFILADA - kilka sal lub pokojów usytuowanych jeden za drugim, połączonych ze sobą przejściami na jednej osi, na przestrzał. W architekturze polskiej amfilada występowała w dworach i pałacach barokowych oraz klasycystycznych.   ANGUŁ - element fortyfikacji z XVI i XVII wieku, w rodzaju wielobocznego bastionu, stosowany głównie we włoskim budownictwie obronnym epoki odrodzenia, w którym stanowił typowy element obwarowań bastionowych. Unikalny na ziemiach polskich. Anguł odkryto w /1970 rok/ na Wzgórzu Katedralnym we Fromborku.   ARCHIWOLTA - łuk dekoracyjny profilowany lub ornamentowany, obramiający czoło arkady, portalu lub każdego innego łukowo u góry zakończonego otworu. Występujący samodzielnie na płaszczyźnie muru nosi nazwę archiwolty ślepej. Stosowano ją we wszystkich okresach i kierunkach w architekturze.     ARKADA - element architektoniczny składający się z dwóch podpór /kolumn, słupów, filarów/ połączonych u góry łukiem. Arkada występuje w architekturze zarówno pojedynczo, jak i /najczęściej/ w rzędzie tworząc wówczas istotny składnik wielu budowli lub ich części - dziedzińców arkadowych, krużganków arkadowych, loggi, kolumnad, galerii itp.     ATTYKA - ścianka lub balustrada usytuowana ponad koronującym gzymsem budynku, wieńcząca jego elewację oraz zasłaniające jego niskie poddasze lub połacie dachu całego budynku albo jego części. Attyka pełni dwojaką funkcję estetyczną - jako architektoniczny element dekoracyjny oraz użytkowo-konstrukcyjną - jako zabezpieczenie sąsiednich budynków przed przeniesieniem się ognia na ich dachy w przypadku pożaru.     BARBAKAN - rondel; element średniowiecznego budownictwa obronnego, ważny składnik obwarowań miejskich, zazwyczaj w postaci okrągłej murowanej budowli wysuniętej przed linię murów obronnych i połączonej z bramą miejską za pośrednictwem mostu lub osłoniętego przejścia/ tzw. szyi/. Funkcja barbakanu polegała na zamknięciu wejścia do miasta lub zamku, obronie głównej bramy i umożliwianiu załodze wypadów na zewnątrz obwodu obronnego.     BAROK - kierunek panujący w kulturze europejskiej od końca XVI do połowy XVIII wieku. Najczęściej jednak jest to nazwa stylu w różnych dziedzinach sztuki, w tym także architektury. Końcowy etap baroku nosi nazwę rokoka. Architekturę baroku po wstępnym okresie powagi, powściągliwości i umiaru cechują w okresie dojrzałości formy bogate, bujne i dynamiczne, reprezentacyjność i monumentalizm, dążność do sprzężenia w jedną kompozycyjną całość architektury, rzeźby i malarstwa. Istotnym składnikiem kompozycji urbanistycznej stał się pałac świadomie wkomponowany w wielkie założenie ogrodowe o dominujących efektach wodnych /kaskadach, basenach, kanałach/. W Polsce przykładem jest pałac Branickich w Białymstoku /zwany ?polskim Wersalem?/.   BASTEJA - budowla otwarta od tyłu, półokrągła lub podkowiasta w planie, rodzaj niskiej /zazwyczaj o dwóch kondygnacjach/ baszty występującej na zewnątrz linii umocnień obronnych. Stosowana zamiast dawnych baszt, znacznie jednak od nich niższa i obszerniejsza, pełniła funkcję ogniowego stanowiska artylerii flankującej dostęp do kurtyn. Basteję stosowano w fortyfikacjach od końca XV do końca XVI wieku.     BASTION - bulwar, beluarda; potężna nasypowa budowla ziemna tworząca otwarty pięciobok, będąca główną częścią stałych umocnień obronnych /fortyfikacji/ od połowy XVI do połowy XIX wieku i wysunięta przed linię obrony. Bastion pełnił, podobnie jak basteja, funkcję ogniowego stanowiska artylerii flankującej dostęp do linii umocnień Bastiony bywały pełne, stanowiące w całości nasyp ziemni, lub tylko wyznaczone pięciobocznym wałem. Ziemne nasypy bastionu obmurowywano, a poszczególne bastiony łączono ze sobą również obmurowanymi wałami noszącymi nazwę - kurtyn /rawelin/.     BASTYLIA - niewielki murowany zamek wznoszony w okresie średniowiecza poza murami miasta jako jego samodzielna zewnętrzna fortyfikacja. We Francji nazwą tą określano twierdze rozrzucone na obszarze kraju, stanowiące punkty oporu i obrony w przypadku wewnętrznych zamieszek.   BASZTA - element fortyfikacji średniowiecznych w postaci warownej wieży, zwykle częściowo wysuniętej przed linię murów obronnych i wzniesionej ponad ich poziom, flankującej dostęp do murów i bram. Baszty miały formy budowli cylindrycznej lub budowli o planie czworoboku, wieloboku, w kształcie litery ?U?. Wznoszono je początkowo z drewna, później z kamienia i cegły oraz zaopatrywano w machikuły lub hurdycje i wieńczono blankami. Wnętrze baszty dzielono na kilka kondygnacji połączonych ze sobą schodami lub drabinami. Na poszczególnych kondygnacjach rozmieszczano w ścianach strzelnice. Najniższą, podziemną kondygnację baszty zazwyczaj przeznaczano na więzienie. Po rozpowszechnieniu się broni palnej baszty stopniowo zastępowano bastejami i bastionami.     BLANKI - krenelaż; zębate zwieńczenie średniowiecznych murów lub baszt obronnych, z rytmicznie rozmieszczonymi prostokątnymi prześwitami. Blanki pełniły funkcję osłony strzelających przez prześwity łuczników. W miarę rozpowszechniania się broni palnej w blankach przebijano wąskie strzelnice, likwidując z czasem prześwity między zębami. W wieku XIV i XV stosowano często blanki dekoracyjne, wieńczące budowle nieobronne.     BONIOWANIE - dekoracyjne wykończenie zewnętrznej powierzchni muru, polegające na ścięciu pod pewnym kątem lub wyprofilowaniu krawędzi poszczególnych, licujących mur ciosów lub płyt kamiennych oraz na odpowiedniej obróbce ich lica; także naśladownictwo takich dekoracyjnie wykończonych ciosów i płyt w tynku.     BRAMA WAROWNA - element stałych umocnień obronnych /murów miejskich, zamku, twierdzy/ , stosowana w budownictwie obronnym od starożytności poprzez średniowiecze aż do XIX wieku / w twierdzach/. Miała formę warownej baszty o przejściu osłoniętym broną i chronionym zwodzonym mostem oraz zawierała pomieszczenie dla straży. W XIV-XV wieku bramy były dodatkowo umacniane tzw. przedbramiem, z którego rozwinął się później barbakan.     BRONA - drewniana krata zamykająca wejście bramy w średniowiecznych murach warownych, opuszczana i podnoszona do góry na łańcuchach przez dźwig, zastąpiona z czasem tzw. ?organami? ? zespołami pionowych belek oddzielnie opuszczanych i podnoszonych na łańcuchach.     CIOS - blok kamienny, najczęściej o prostopadłościennym kształcie otrzymywany przez przecieranie /ręczne lub mechaniczne/ albo przez odpowiednią obróbką kamienia naturalnego.     CYTADELA - dawniej samodzielna twierdza wzniesiona tak, by panowała nad miastem. Budowano ją w celu ochrony miasta przed nieprzyjacielem, lub też w celu tłumienia ewentualnych zamieszek buntujących się z jakiegoś powodu mieszkańców miasta. Wewnątrz cytadeli znajdowały się zazwyczaj koszary, magazyny broni i żywności, szpital, więzienie.   CZĘSTOKÓŁ - zobacz palisada.   DANSKER - jeden z architektonicznych składników krzyżackich zamków warownych, występujący w formie wykusza lub baszty usytuowanej na zewnątrz linii murów obronnych i połączonej z zamkiem krytym przejściem mostowym. Dansker pełnił także funkcję ustępu.     DONŻON - stołp; średniowieczna budowla warowna w postaci cylindrycznej, owalnej, prostokątnej lub wielobocznej baszty obronnej o znacznej wysokości /30 - 50 metrów/ i dużej grubości /3-4 m. niekiedy nawet do 5 m/, z umieszczonym wysoko wejściem, w swej dolnej partii zazwyczaj pozbawiona schodów. Donżon bywał usytuowany wewnątrz zamku, pełniąc funkcję wieży obserwacyjnej, a w przypadku wdarcia się wroga na mury zamkowe ostatniego schronienia i punktu oporu obrońców. Często pełnił także rolę skarbca.   DWÓR - dom mieszkalny o funkcjach rezydencji, typowy dla mniejszych posiadłości ziemskich, wznoszony w Polsce od średniowiecza. Do XVII wieku dwory bywały przeważnie drewniane. Od połowy XVI wieku pojawiają się pierwsze renesansowe dwory murowane jako budynki prostokątne, piętrowe, dwutraktowe, z wieżami alkierzowymi w narożach, o dachu pogrążonym /wklęsłym/ przesłoniętym attyką, zazwyczaj o cechach obronności /strzelnice/. Od połowy XVII wieku dwory traciły cechy obronności zmieniając się w rezydencję mieszkaniową w postaci budynku parterowego trzytraktowego, z dużą sienią pośrodku, alkierzami w narożach, gankami i wysokim, czterospadowym dachem. Od końca XVIII wieku dwory są wzorowane na klasycystycznych pałacach co w zewnętrznym wyglądzie przejawia się  w stosowaniu ryzalitów, portyku kolumnowego, boniowania i pilastrów, a we wnętrzu - nowym elementem w postaci reprezentacyjnego salonu o różnym ukształtowaniu (wieloboczny, okrągły, owalny) i dekoracji architektonicznej (malowidła, stiuki). Od połowy XIX wieku pojawiają się w dworach formy romantyczne i naśladujące dawne style architektoniczne (głównie gotyk), dominując w końcu XIX w. W pierwszych dziesięcioleciach XX wieku w architekturze dworów następuje nawrót do form tradycyjnych.     DZIEDZINIEC - wydzielona, otwarta przestrzeń w obrębie budynku lub zespołu budynków, pełniąca funkcje użytkowe i reprezentacyjne. Rozróżniamy dziedzińce zamknięte otoczone ze wszystkich stron zabudowaniami i otwarte - wolne od zabudowy przynajmniej z jednej strony. W zespołach kilkudziedzińcowych wyróżnia się dziedziniec główny /honorowy/, przeddziedziniec oraz dziedzińce boczne, w przypadku średniowiecznych zamków warownych typu wyżynnego - dziedziniec górny i dolny.   EKLEKTYZM - kierunek w kulturze, m. in. także w architekturze, polegający na dążeniu do łączenia różnych, często niezgodnych ze sobą elementów funkcjonalnego i plastycznego rozwiązania budowli, zapożyczonych z innych epok i środowisk artystycznych /od starożytności aż po XX wiek/. Określenie to ma wydźwięk ujemny, wskazując na nieoryginalny, naśladowczy charakter danego twórcy.   ELEWACJA - widok jednej z zewnętrznych ścian budynku wraz ze wszystkimi występującymi na niej elementami, lico budynku.   FORT - element stałych umocnień obronnych dawnych twierdz /od XVIII po XX wiek/, niewielka warowna budowla mieszcząca ogniowe stanowiska artylerii i piechoty, schrony oraz magazyny. Schrony miały początkowo konstrukcję ceglaną, a po 1885 roku wznoszono je z betonu i całkowicie zagłębiano w ziemi. Z czasem zaczęto w fortach budować pancerne wieże mieszczące działa i karabiny maszynowe oraz wieże obserwacyjne. W zależności od pełnionej funkcji rozróżniani forty:  - pancerne - chronione pancerzami przed artyleryjskim obstrzałem nieprzyjaciela, - łącznikowe - wiążące ze sobą poszczególne twierdze - zaporowe - ryglujące przesmyki górskie lub ważne linie komunikacyjne.   FORTALICJA - dwór obronny, a także strażnica lub niewielka twierdza /zwłaszcza wzniesiona z drewna/ na wschodnich kresach Rzeczypospolitej; także budynek obronny o prostokątnym zarysie.   FORTECA - twierdza.   FORTYFIKACJA - zespół umocnień w postaci budowli i urządzeń, przystosowanych do prowadzenia walki. Rozróżniamy fortyfikacje: - polowe - budowane w trakcie działań wojennych siłami walczących za pomocą najprostszych środków, - stałe - w postaci umocnień granic kraju oraz określonych, ważnych z różnych względów, obszarów w jego głębi /forty, punkty i węzły oporu, twierdze, rejony umocnione/, - bastionowe, - poligonalne - pierścienie wysuniętych fortów, - ciągłe - systemy ukrytych w ziemi i połączonych ze sobą schronów żelbetowych z kopułami pancernymi /powstałe po I wojnie światowej/.   FOSA -  rów obmurowany z jednej lub obu stron, suchy lub wypełniony wodą, otaczający z zewnątrz chroniony obiekt: obwarowane murami obronnymi miasto, zamek warowny, bastion, fort itp. Jest to jeden z najczęściej stosowanych we wszystkich systemach fortyfikacyjnych typów przeszkody.     FRONTON - element architektoniczny w formie trójkątnego szczytu wieńczący fasadę budynku o dachu dwuspadowym, stosowany także jako dekoracyjne zwieńczenie obramień okiennych i drzwiowych, portali, ołtarzy itp. Wewnętrzne pole frontonu , gładkie lub wypełnione dekoracją rzeźbiarską, nosi nazwę tympanonu.  W architekturze baroku obok frontonu klasycznie trójkątnego występują frontony w różnych innych formach: półowalne, załamane u góry, przerywane /tylko o bocznych dolnych częściach/ i wyłamywane /z wysuwającymi się uskokowo do przodu poszczególnymi częściami/     GLIF - skośne, płaskie ścięcie ościeży okiennych lub drzwiowych w grubych murach, wykonane w celu zwiększenia dostępu światła przez otwór okienny lub w celu poszerzenia przejścia przez otwór drzwiowy. Glify były stosowane powszechnie w architekturze średniowiecza, zwłaszcza w jej okresie romańskim. Szeroko występowały w budownictwie obronnym od średniowiecza aż po wiek XIX, stosowane w celu poszerzenia pola obstrzału przez znaczne ścięcie ościeży strzelnic.     GOTYK - styl w różnych dziedzinach sztuki panujący w Europie od XII do XV wieku a w niektórych krajach do XVI wieku. W architekturze charakteryzował się lekkością i strzelistością budowli, małą masą ścian, wielkimi przeszklonymi otworami okiennymi, licznymi ostrymi łukami a także monumentalną dekoracją oraz masowym stosowaniem detali architektonicznych.   GRÓD - w okresie przedhistorycznym osada usytuowana  w miejscu trudno dostępnym, noszącym naturalne cechy obronności, otoczona palisadą lub wałem. Zanikły po upadku kultury łużyckiej i ponownie odrodziły się we wczesnym średniowieczu jako ośrodki plemienne w okresie formowania się państwowości /VII - VIII wiek/, a kształtujące się ostatecznie w X - XIII wieku. Gród stanowiący warowną siedzibę księcia lub kasztelana składał się z otoczonego wałem lub palisadą drewnianą dworu mieszkalnego z wieżą drewnianą zwaną stołpem i kaplicą grodową. Do grodu przylegało początkowo otwarte, później również obwarowane podgrodzie - osada o gęstej zazwyczaj zabudowie mieszkalnej, skupiająca rzemiosło i handel. Podgrodzie było połączone z grodem bramą grodową, a w przestrzeni między nią a bramą w obwarowaniach podgrodzia wznoszono zazwyczaj kościół warowny/ często kamienny/ będący głównym elementem obronności. Poszczególne grody miały nierzadko po kilka podgrodzi np. Gniezno. W XI i XII wieku wokół grodu i podgrodzia powstawały otwarte osady rzemieślnicze i handlowe, stanowiące zaczątki miast. Od XIII wieku miejsce grodu zaczęły stopniowo zajmować zamki murowane. Pozostałości grodów w postaci rozsypisk wałów noszą nazwy grodzisk i jest ich w Polsce ok. 2500.     GZYMS - element architektoniczny w formie wysuniętego przed lico ściany poziomego pasa, zazwyczaj profilowanego, wykonywanego z cegły, kamienia, metalu, drewna, betonu, żelbetu lub tynku, który jest stosowany jako osłona elewacji budynku przed zaciekami /gzyms zewnętrzny/ oraz w celach dekoracyjnych /gzymsy wewnętrzne, stanowiące ozdoby pieców, kominków, nadproży itp.   HERB - oznaka osoby, rodu, związku, miasta, prowincji lub państwa, ustalona według określonych zasad. Herby znane i używane od XII wieku stanowiły w architekturze dość częsty element dekoracyjny, występujący na elewacjach i we wnętrzach budynków, na tablicach erekcyjnych, pamiątkowych i wotywnych, na nagrobkach i epitafiach oraz na różnych elementach wyposażenia wnętrz /sprzętach, obiciach, zasłonach itp./.   HURDYCJA - drewniany ganek w średniowiecznym budownictwie obronnym, nadwieszony z zewnętrznej strony muru warownego. Z tego ganku przez otwory w podłodze i ścianie zewnętrznej rażono nieprzyjaciela szturmującego mur, utrudniając mu dostęp do podnóża budowli. Od wieku XIV drewniane hurdycje zastąpiono murowanymi machikułami.     KAPITULARZ - jedno z pomieszczeń klasztoru przeznaczone do odbywania narad zakonników, znajdujące się zwykle we wschodnim skrzydle zabudowań klasztornych przy krużganku, nieopodal prezbiterium kościoła. Kwadratowe lub prostokątne wnętrze obiegały wokół prześcienne ławy drewniane lub kamienne.   KARTUSZ - dekoracyjne tło i obramienie tarczy herbowej, tablicy z epigrafem /inskrypcją/, płaskorzeźby, malowidła itp. a także motyw  ornamentalny w postaci ozdobionej tarczy. Kartusz stosowany jako ozdoba architektoniczna od wczesnego renesansu, stanowi jeden z najpopularniejszych motywów zdobniczych w architekturze nowożytnej.     KASZTEL - zamek lub jego główna część w postaci warownego budynku mieszkalnego zajmowanego przez przedstawiciela władzy /kasztelana/ lub pana feudalnego.   KAZAMATA - w dawnych fortyfikacjach stałych sklepiony schron o znacznej wytrzymałości, zabezpieczony od góry grubą warstwą ziemi, zaopatrzony w strzelnicę. Kazamaty były budowane długimi szeregami i łączone biegnącym na ich tyłach korytarzem. Odmianą kazamaty były ?podwalnie? ? sklepione forteczne pomieszczenia usytuowane pod wałem /stąd nazwa/. W drugiej połowie XIX wieku kazamaty zastąpiono nowoczesnymi schronami.     KLASYCYZM -  styl w różnych dziedzinach sztuki w XVII, XVIII i trzech pierwszych dziesięcioleciach XIX wieku. Od ok. 1760 - 1830 roku zwany jest neoklasycyzmem. Zasadniczy i bezpośredni wpływ na kształtowanie się form klasycyzmu miało wzmożone zainteresowanie starożytnością oraz sztuką antyczną a także wpływem sztuki dojrzałego renesansu a także idei i prądów wieku oświecenia. Charakterystyczną cechą urbanistyki klasycyzmu jest planowanie zespołu zabudowy o wielkich placach i szerokich arteriach, w architekturze natomiast częste stosowanie elementów architektury antycznej /przede wszystkim portyków i kolumnad oraz trójkątnych portyków/, lekkość i elegancja form we wczesnym okresie rozwoju stylu, surowość, prostota i monumentalność form w okresie późnym, operowanie rzeźbą figuralną i płaskorzeźbą dekoracyjną oraz malarstwem dekoracyjnym / arabeski, groteski/. W Polsce w odniesieniu do rodzimego klasycyzmu jest stosowana nazwa ?styl Stanisława Augusta, utworzona od imion ostatniego króawa Augusta?, utworzona od  i współtwórcy wczesnego klasycyzmu polskiego.   KOJEC - w dawnych fortyfikacjach schron bojowy flankujący fosę jednostronnie lub obustronnie.   KOMNATA - w dawnych rezydencjach /zamkach i pałacach/ od XVI wieku izba mieszkalna ogrzewana kominkiem. Obecnie nazwą komnata określa się obszerne, reprezentacyjne pomieszczenie /pokój lub salę/  w zabytkowej budowli /zamku, pałacu lub dworze/, o bogatym wystroju architektonicznym i wyposażeniu.   KORDEGARDA - odwach; budynek pełniący funkcję wartowni dla wszelkiego rodzaju straży wojskowych. Wznoszenie odrębnych budynków dla wart rozpowszechniło się w XVIII w. i na początku XIX w., przy czym były to zazwyczaj budynki wchodzące w skład zespołu zabudowań pałacowych, wolno stojące, usytuowane w pobliżu głównej bramy zespołu.   KRENELAŻ  -  blanki.   KRUŻGANEK - długi ganek usytuowany wzdłuż zewnętrznej ściany budynku, zazwyczaj obiegający dziedziniec z jednej lub kilku stron w jednej lub kilku kondygnacjach, przykryty stropem lub sklepieniem krzyżowym, otwarty na zewnątrz arkadami filarowymi lub kolumnowymi. Krużganek pełnił funkcje komunikacyjne, łącząc ze sobą usytuowane wzdłuż niego pomieszczenia.   KURTYNA -  część obwodu obronnego /muru lub wału/ w fortyfikacji bastionowej ciągnąca się między dwiema basztami lub dwoma bastionami.. Jej długość nie przekraczała podwójnej donośności  ognia muszkietowego /około 300 metrów/.   LOGGIA - 1. rodzaj krytego balkonu, wnęka w elewacji budynku, utworzona przez cofnięcie ściany zewnętrznej w głąb budynku, otwarta z zewnątrz, przystosowana do przebywania ludzi, dostępna z jednego lub kilku pomieszczeń. 2. - W architekturze zabytkowej /zwłaszcza włoskiej/ samodzielna budowla lub jej część otwarta na zewnątrz z trzech lub czterech stron arkadami, zazwyczaj przesklepiona, przeznaczona na miejsce wypoczynku i widokowe, a także przystosowano do uroczystości publicznych, do celów handlowych lub do wystawiania rzeźb.   MACHIKUŁY - ganek wieńczący mury obronne średniowiecznych obwarowań /do XVI w./ wysunięty przed ich zewnętrzne lico na ceglanych sklepieniach lub kamiennych wspornikach. Przez otwory w podłodze machikuły wyrzucano pociski i wylewano wrzące ciecze na szturmującego obwarowania nieprzyjaciela. Machikuły niekiedy zwieńczano blankowaniem /hurdycja/.     MANIERYZM - styl artystyczny powstały po fazie dojrzałego renesansu a przed barokiem. Za okres manieryzmu przyjęto uważać lata od 1520 do 1590-1600 roku, a w niektórych krajach nieco dłużej. Charakterystyczne cechy manieryzmu w  architekturze to: dynamizm, niepokój i niezwykłość rozwiązań architektonicznych, swobodne, niekiedy dowolne operowanie formami architektury klasycznej, dekoracyjność i wyrafinowanie detalu, wybujała, abstrakcyjna i fantastyczna ornamentyka, fakturowe i kolorystyczne kontrasty ukształtowania i wykończania powierzchni ścian budowli.   MODERNIZM - secesja.   MUR OBRONNY - ciągła konstrukcja warowna w postaci muru wykonanego z kamienia lub cegły, otaczającego starożytne i średniowieczne osiedla, zamki, niektóre kościoły itd. Czasem również większe obszary kraju /Wielki Mur Chiński/. Średniowieczne mury obronne miały zwykle ok. 7 metrów wysokości lub więcej, były zwieńczone blankami oraz wyposażone w ganek dla obrońców /hurdycje lub machikuły/. Obronność muru zwiększały usytuowane w jego linii baszty i wieże oraz poprzedzające go od zewnątrz fosa i przedmurze. Istotne składniki warownego systemu muru obronnego stanowiły bramy broniące przejazdów, mosty zwodzone i barbakany.     NEOGOTYK - kierunek w architekturze polegający na nawrocie do form gotyku, rozpowszechniony w okresie od ok. połowy XVIII w. Do początku XX w. Zwłaszcza w środkowej i północnej Europie oraz krajach anglosaskich, stanowiący jeden z estetycznych przejawów romantyzmu i historyzmu.   OSTROKÓŁ - palisada.   PALISADA - częstokół, ostrokół; element dawnego budownictwa obronnego w postaci ogrodzenia z wysokich, grubych i zaostrzonych u góry pali wkopanych w ziemię prosto lub ukośnie, jeden przy drugim, spełniający funkcje osłony, przeszkody lub pomocniczego umocnienia innych elementów obronnych.     PAŁAC - okazała, reprezentacyjna budowla mieszkalna bez umocnień obronnych, a począwszy od XIX wieku również nazwa okazalszych gmachów urzędowych i użyteczności publicznej. Rozkwit architektury pałacowej przypada na okres baroku, kiedy to wznoszono wiele szczególnie okazałych pałaców różnego typu. Dla polskiej architektury pałacowej charakterystyczne były budowle z alkierzami lub alkierzowymi wieżami w narożach (np. pałac w Nieborowie). W okresie klasycyzmu założenia pałacowe niekiedy upraszczano, nie wznosząc bocznych skrzydeł (Puławy, Wilanów).   PORTAL - architektoniczno - rzeźbiarskie obramienie otworu drzwiowego, często ukształtowane dekoracyjnie z zastosowaniem form danego stylu architektonicznego. Portale romańskie były zamykane u góry pełnym łukiem, a urozmaicenie i okazałość ich formy uzyskiwano stosując zwielokrotnione uskoki, ustawiając kolumienki dźwigające archiwolty, a tympanon wypełniano rzeźbą. -Portal gotycki charakteryzował ostry łuk, rozbudowane w głąb uskoki oraz niekiedy zastępowanie kolumienek rzeźbami. -Portal późnogotycki to bardzo urozmaicone formy z zastosowaniem różnych elementów dekoracyjnych. -Portal renesansowy to odwzorowanie form architektury antycznej. Najczęściej stosowano schemat dwóch obramiających otwór drzwiowy kolumn lub pilastrów podtrzymujących belkowanie. -Portal barokowy to załamane i przerywane frontony, zdwojone kolumny, często też postacie atlantów podtrzymujących belkowanie. -Portal klasycystyczny to tak jak i renesansowy stanowi nawiązanie do wzorów architektury antycznej.     PORTYK - zewnętrzna, jedno- lub dwukondygnacjowa, wysunięta ku przodowi lub wgłębiona część budynku, otwarta przynajmniej z jednej strony i mająca kolumnadę lub szereg słupów, często zwieńczona trójkątnym frontonem. Funkcją portyku jest osłona wejścia /najczęściej głównego/ do budynku.     PRZECIWSKARPA - w fortyfikacji mur oporowy podpierający ścianę rowu fortecznego od strony zewnętrznej, mniej narażony na ostrzał nieprzyjaciela, często wyposażony w kazamaty, stosowany aż do I wojny światowej.     PRZEDBRAMIE - dodatkowe, przednie umocnienie bramy warownej w średniowiecznych murach obronnych /miejskich lub zamkowych/ w postaci przybudówki. Z przedbramia rozwinęła się z czasem forma barbakanu.   PRZEDMURZE - zewnętrzna linia murów miejskich lub zamkowych w postaci niskiego muru, wału /tzw. przedwale/ lub palisady, nie zasłaniających pola obstrzału z własnych murów obronnych, wprowadzona do fortyfikacji po rozpowszechnieniu się broni palnej. Przestrzeń między przedmurzem a murem obronnym nosi nazwę międzymurza.   RAWELIN - umocnienie wchodzące w skład fortyfikacji bastionowej z XVI - XVIII w., mające formę wysuniętej przed linię umocnień budowli o zarysie półksiężyca, później trójkąta, usytuowanej naprzeciw kurtyny w celu jej osłonięcia i umożliwienia skuteczniejszego obstrzału przedpola sąsiadujących ze sobą bastionów.   REDUTA - samodzielne, zamknięte umocnienie fortyfikacji polowej lub półstałej, o konstrukcji ziemnej /nasypowej/ i różnorodnym kształcie w planie /kwadrat, wielobok, koło itp./, jeden z rodzaju szańca. Reduty były zazwyczaj ogniwami pierwszej wysuniętej linii obronnych umocnień twierdz lub obronnych umocnień polowych: były otaczane wałem i fosą.     REFEKTARZ - sala jadalna w klasztorze, charakterystyczna zwłaszcza dla klasztorów średniowiecznych, usytuowana przy otaczjącym wirydarz krużganku, w południowym lub północnym skrzydle budynku klasztornego, po stronie przeciwnej niż kościół. Zarysem i architektonicznym wystrojem refektarz zbliżony był do kapitularza,. przykrywało go sklepienie krzyżowe lub krzyżowo - żebrowe, a oświetlały wychodzące na krużganek duże ostrołuczne lub prostokątne okna. Z krużgankiem połączony był jednym lub dwoma oknami.   RENESANS - odrodzenie; przełomowy w stosunku do średniowiecza okres w kulturze i sztuce, ukształtowany we Włoszech w pierwszej połowie XV wieku a rozpowszechniony później w drugiej połowie XV w. i XVI w. w większości krajów Europy. Nawiązywał ściśle do wzorów sztuki antycznej. W architekturze wzorował się na sztuce greckiej i rzymskiej, dążąc również do znalezienia w stosunku do dzieł sztuki podstaw naukowych np. badanie perspektywy czy obliczanie proporcji. Budowle renesansowe cechuje harmonia i prostota w ich wyrazie architektonicznym. Dla budowli tych charakterystyczne są następujące cechy: rytmiczny podział fasady w pionie na jednakowe segmenty oddzielone od siebie kolumnami lub pilastrami, poziomy jej podział na poszczególne kondygnacje gzymsami, arkady na kolumnach lub słupach /zwłaszcza w wewnętrznych dziedzińcach/ , bogata ornamentacja geometryczna lub roślinna ma obramieniach okien, portalach, gzymsach i kolumnach, ozdobienie elewacji boniowaniem  lub techniką sgraffito.   ROMANIZM - styl romański: pierwszy powszechny styl dojrzałego średniowiecza, rozwijający się w Europie od X do XIII wieku prawie wyłącznie w odniesieniu do sztuki kościelnej, w architekturze kształtujący głównie budowle sakralne. Charakterystyczne cechy architektury romańskiej to : masywność i zwartość wieloczłonowych budowli, zrównoważenie proporcji całego obiektu i jego poszczególnych części, formy architektoniczne geometryczne, proste i surowe, pełne spokoju, powagi i godności. Romańskie portale wejściowe zakończone są  u góry półkoliście, wgłębione w murze uskokowo, o ukośnie zwężających się ościeżach, zazwyczaj rozczłonkowanych kolumienkami lub ozdobionych dekoracją rzeźbiarską. We wnętrzu występują masywne filary dźwigające sklepienia kolebkowe lub krzyżowe, arkady o łukach pełnych, niewielkie okna w grubych murach wznoszonych z regularnych, starannie obrobionych sześciennych kostek kamienia ciosowego, bogato rzeźbione głowice kolumn i filarów o motywach figuralnych, zwierzęcych, często fantastycznych, roślinnych i geometrycznych.   ROMANTYZM - prąd ideowy, literacki i artystyczny rozwijający się w Europie w latach 1800-1880, początkowo równolegle do klasycyzmu /z przeciwstawieniem się mu/, później dominujący w sztuce europejskiej w latach 1820-1860. W architekturze zaznaczył się stosunkowo słabo, charakteryzując się zwrotem ku przeszłości, zainteresowaniem średniowieczem. Doprowadziło to do powstania i rozpowszechnienia się neogotyku, który później przerodził się w eklektyczne nawiązanie do stylów minionych epok.   RYZALIT - fragment budynku wysunięty z lica elewacji ku przodowi, stanowiący jego organiczną część. Występ taki jest zazwyczaj prostokątny w planie /niekiedy na planie trapezu, półkola i in./ i ma wysokość równą wysokości elewacji. Ze względu na usytuowanie rozróżnia się ryzality : środkowe - na głównej osi elewacji budynku, boczne - występujące symetrycznie na obu końcach elewacji oraz narożne - wysunięte jednocześnie z dwu sąsiadujących ze sobą elewacji. Ryzalit był charakterystycznym elementem pałacowych obiektów architektury renesansu, baroku i klasycyzmu.     SECESJA - modernizm; styl panujący e sztuce i kulturze u schyłku XIX i początku XX wieku. W architekturze charakteryzował się swobodną kompozycją form, graficznym traktowaniem kształtów, wyrafinowaną ornamentacją ze stosowaniem płynnych, wijących i krzywych linii na elewacjach i we wnętrzach budynków, z upodobaniem do asymetrii oraz do stylizacji i dekoracyjności a także w obfitym stosowaniu malarstwa ściennego, mozaik i witraży.   SGRAFFITO - technika dekoracyjna malarstwa ściennego polegająca na pokrywaniu muru kilkoma / najczęściej dwiema/  warstwami zróżnicowanego kolorystycznie tynku a następnie fragmentarycznym zeskrobywaniem wg określonego rysunku wilgotnych jeszcze warstw górnych, tak aby w zeskrobywanych partiach odsłoniła się barwa warstwy dolnej. Dzięki temu uzyskuje się wielobarwną kompozycję rysunkową o motywach zazwyczaj geometrycznych.    SKLEPIENIE - konstrukcja budowlana o zakrzywionej powierzchni stosowana do przekrycia od góry określonej przestrzeni, zwykle pomieszczenia, wykonana z klińców kamiennych lub ceglanych, a także sposobem monolitycznym z betonu lub żelbetu. Jeżeli sklepienie wspiera się na murach oporowych to nazywa się sklepieniem zamkniętym, jeżeli zaś na podporach /filarach, słupach, kolumnach/ - jest to sklepienie otwarte. Rozróżniamy sklepienia: - kolebkowe - mające formę półcylindryczną o przekroju w postaci łuku pełnego, odcinkowego lub ostrego. Zależnie od kierunku usytuowania tego sklepienia w przestrzeni, rozróżnia się sklepienie proste, ukośne, pierścieniowe, wspięte, spiralne i poprzeczne,    kolebkowe kolebkowe  z lunetami - beczkowe - którego profil przekroju podnosi się ku środkowi, - klasztorne - o rzucie w postaci kwadratu i kształcie powstałym ze złożenia czterech równych wycinków dwóch przecinających się kolebek. Odmianami tego sklepienia są: sklepienia zwierciadlane o górnej partii w postaci płaskiego stropu i sklepienia nieckowe o rzucie w kształcie prostokata,   klasztorne zwierciadlane nieckowe - krzyżowe - o kształcie powstałym z przecięcia się pod kątem prostym dwóch sklepień kolebkowych. Jego odmianę stanowi sklepienie krzyżowo - żebrowe /cztero-, sześcio-, i ośmiodzielne/ o żebrach na stykach jego części składowych,   krzyżowe krzyżowo-żebrowe - trójdzielne - o rzucie w kształcie trójkąta, składające się z trzech odcinków kolebek, - dekoracyjne - dzielą się na: gwiaździste, sieciowe, palmowe, kryształowe, wachlarzowe i stalaktytowe, - kopulaste - żagielkowe /czeskie/ - w kształcie czaszy wspartej na żagielkach, - żaglowe /pruskie/ - o kształcie przypominającym wygięty ku górze żagiel.   STANICA - dawna budowla obronna, odpowiednio obwarowana, pełniąca funkcję pomieszczenia dla niewielkich oddziałów wojskowych zazwyczaj wykonujących zadania strażnicze, zwłaszcza na granicach państwa. Miała ona formę obszernego drewnianego budynku mieszkalnego /przeważnie o wnętrzu jednoprzestrzennym/ otoczonego palisadą, stojącego pośrodku rozległego dziedzińca ze stajniami.   STOŁP - donżon.   STRZELNICA - stanowisko strzeleckie w dawnych obwarowaniach - murach, basztach i wieżach obronnych, później wałach i rowach strzeleckich /okopach/ i schronach bojowych. Strzelnice sytuowane w wyższych kondygnacjach murów, baszt i wież obronnych miały pierwotnie wykrój prostokąta, trapezu lub krzyża, o dnie, bokach i sklepieniu gładkich lub ukształtowanych uskokowo, rozchylających się ku wnętrzu lub na zewnątrz. Później, od XV wieku strzelnicą nadawano kształt koła połączonego z prostokątem /ustawionym na nim krótszym bokiem/ , rzadziej wykrój samego koła.     TRAKT BUDYNKU - przedział budynku; część budynku zawarta między dwiema przeciwległymi pionowymi przegrodami budowlanymi /w zasadzie nośnymi/ lub między podporami, na których opierają się elementy przekrycia  /stropu, sklepienia/, np. między ścianami działowymi lub rzędami słupów. W zależności od ukształtowania wnętrza budynku rozróżnia się trakt: podłużny, w którym ograniczające ten trakt przegrody lub podpory są usytuowane równolegle do dłuższego boku budynku, oraz poprzeczne, w których owe przegrody lub podpory są usytuowane prostopadle do dłuższego boku budynku. Budynki mogą być jedno- lub wielotraktowe. Trakt budynku o szerokości zdecydowanie mniejszej od szerokości pozostałych traktów w tym samym budynku, pełniący zazwyczaj funkcję komunikacyjną /korytarz/ nazywa się półtraktem.   1- mieszkalny klatkowy dwutraktowy, 2 - przemysłowy dwutraktowy, 3 - korytarzowy trzytraktowy   TWIERDZA - forteca; miejsce umocnione fortyfikacjami stałymi umożliwiające prowadzenie samodzielnej i długotrwałej walki obronnej. Pierwotnie rolę twierdzy pełniły miasta wyposażone w zamknięty obwód murów obronnych oraz zamki. Pierwsze twierdze o funkcji czysto obronnej, wyposażone w budowle i urządzenia wyłącznie o przeznaczeniu wojskowym i umocnione fortyfikacjami bastionowymi  powstały w XVI wieku i rozpowszechniły się w następnych stuleciach.   TYMPANON- w architekturze starożytnej wnętrze pola trójkątnego frontonu, stanowiące jeden z charakterystycznych elementów monumentalnej budowli greckiej i rzymskiej oraz monumentalnych budowli nowożytnych kształtowanych wg wzorów antycznych. W architekturze średniowiecznej /romańskiej i gotyckiej/  - pole półokrągłe, wielolistne lub ostrołuczne, wypełnione zazwyczaj dekoracją rzeźbiarską, mieszczące się w górnej części portalu, nad nadprożem wejścia.     WAROWNIA - najogólniej, każde odpowiednio ufortyfikowane miejsce przystosowane do obrony; w znaczeniu ścisłym - obiekt obronny wyposażony w fortyfikacje, pełniący funkcje przede wszystkim wojskowe, jak cytadela, fort, gród, stanica, twierdza, zamek.   WIRYDARZ  - ogród wewnątrz zabudowań klasztornych, o zarysie kwadratowym lub prostokątnym, otoczony krużgankiem otwierającym się nań swymi arkadami. Płaszczyzna wirydarza była zazwyczaj podzielona geometrycznie, a pośrodku niego znajdowała się studnia, fontanna lub ozdobne drzewo.   ZAMEK - rodzaj twierdzy, obiekt warowny stanowiący zamknięty zespół urządzeń obronnych /mury, wały, baszty itp./ oraz zabudowań mieszkalnych. Wznoszony w ważnych punktach strategicznych oraz jako reprezentacyjne siedziby możnowładców i rządzących.   Wizerunek idealnego zamku: 1 - donżon, 2 - baszta, 3 - mur warowny, 4 - wieża bramna, 5 - most zwodzony, 6 - fosa, 7 - barbakan, 8 - część mieszkalna