urowany zamek stoi w zachodniej części miasta, na szczycie grodziska otoczonego wałem o konstrukcji ziemno-drewnianej, powstałego w IX wieku przy ujściu rzeki Paklicy do Obry. Powstała osada pełniła funkcje obronne wykorzystując naturalne położenie w podmokłym terenie pomiędzy dwoma rzekami.

Pierwsze historyczne wzmianki o grodzie pochodzą z 1005 roku z kroniki Dietmara, i związane są z leżącym nieopodal klasztorem benedyktynów. Gród międzyrzecki położony przy granicy państwa polskiego pełnił ważną funkcję obronną, stąd wielokrotnie dokonywano przebudowy twierdzy. Istniejący gród przyczynił się do założenia miasta Międzyrzecz (niem. Meseritz). Lokowany w połowie XIII wieku organizm miejski związany był z zamkiem i fortyfikacjami miejskimi. Zamek pozostawał również ośrodkiem władzy, jako że miasto było królewskie, a na zamku ulokowano siedzibę kasztelana i starosty.

Lokacja miasta określiła układ miejski położony w widłach rzek Paklicy i Obry o regularnym rozplanowaniu zorganizowanym przez krzyżujące się dwie główne ulice, dzielące miasto na ćwiartki. W następnym stuleciu wzniesiono fortyfikacje miejskie, co zakończyło proces powstawania miasta. Mury otoczyły zabudowane częściowo kwartały ulic, za nimi, korzystając z naturalnego ukształtowania terenu i dużej ilości cieków wodnych, wykopano fosę. Zespół miejski obwarowany murami tworzył w stosunku do zamku układ obronny podrzędny, dodatkowo umocniony basztą w narożu muru przy plebani oraz budynkiem gotyckiej fary. Miasto było królewskim, stąd znajdująca się tu siedziba kasztelana i starosty. Urząd starosty międzyrzeckiego sprawowali znani politycy, m.in.: Łukasz Górka, Stanisław Ostroróg, Jan Zamoyski, Bogusław Leszczyński, Piotr Opaliński, Stanisław Jan Jabłonowski i Antoni Barnaba Jabłonowski. Ranga miasta, położenie w miejscu krzyżujących się ważnych szlaków handlowych oraz rozwijające się rzemiosło, przyczyniły się do jego rozkwitu. W czasie rozbiorów Międzyrzecz został wcielony do Królestwa Pruskiego i należał do Nie­miec do 1945 roku, z krótką przerwą w okresie istnienia Księstwa Warszawskiego.

W XIV wieku, gdy granica po utracie Ziemi Lubuskiej przesunęła się bliżej Międzyrzecza, na stożku grodziska, za Kazimierza Wielkiego, wzniesiono murowany zamek, dostosowując obrys murów do warunków terenu. Po zniszczeniach z 1474 roku, zamek odbudowano i następnie przebudowano, likwidując stołp i dobudowując basteje. Zamek był kasztelanią i siedzibą starosty do czasu potopu szwedzkiego. W 1574 roku w zamku odbyło się uroczyste powitanie króla Henryka Walezego, który podążał z Francji, aby objąć tron Polski.

O wyglądzie budowli informują kolejne lustracje dóbr królewskich. Zniszczony w 1655 roku utracił swe znaczenie obronne i mieszkalne. Odtąd jest trwałą ruiną. W 1793 roku przestał być dobrem królewskim i został przejęty przez Państwo Pruskie. Całość kompleksu wraz z budynkami starostwa i folwarkiem zamkowym została oddana w dzierżawę ministrowi Lucchiesini. Ostatecznie zamek przypadł aż do 1945 roku rodzinie Dziembowskich, którym służył jako pomieszczenia gospodarcze. W latach powojennych zamek stał się częścią zespołu muzealnego. Prowadzone w latach 1954-1964 badania archeologiczne i architektoniczne określiły etapy powstawania zamku, które można prześledzić zapoznając się z ekspozycją muzealną, znajdującą się w domu starostów, posadowionym wraz z oficyną na dziedzińcu przedzamkowym w XVIII wieku.

Istniejące ruiny zamku to murowane z cegły mury obwodowe od wschodu z dwoma bastejami na planie koła, przesklepionymi pozornymi kopułami, flankującymi bramę ze śladami mostu zwodzonego. Wejście przez arkadę bramną poprzedza drewniany most nad fosą. Przy bastei północnej stoi budynek gotycki na planie kwadratu, kryty dachem namiotowym z dachówką. Natomiast przy bastei południowej położone są piwnice budynku renesansowego o sklepieniu beczkowym. We wnętrzu bastei południowej można podziwiać odsłonięty fragment konstrukcji wału grodowego. Mury przeprute otworami strzelniczymi, od wewnątrz noszą ślady wielokrotnych przemurowań. Zamek otacza fosa i wczesno­średniowieczny wał obronny.

Bożena Grabowska

Źródło: "Zamki, dwory i pałace województwa lubuskiego"