ak opisywał zamek dr. Aleksander Czołowski w "Tece konserwatorskiej" w roku 1892 dotyczącej zamków Rusi halickiej.

Piękny zamek, głośny urodzeniem się dwóch naszych królów, Michała Korybuta Wiśniowieckiego i Jana Sobieskiego, kosztem kraju zabezpieczony został od grożącej mu niechybnie ruiny. Opis jego pomijamy ze względu na wyczerpującą w tym kierunku pracę kons. p. Ludwika Wierzbickiego. Nie bez celu jednak będzie, sądzim, przytoczyć tu »inwentarz zamku oleskiego« spisany w roku 1664 przez sąd ziemski i urząd grodzki lwowski, z okazyi procesu wytoczonego przez licznych dłużników Stanisławowi Koniecpolskiemu i Wiktoryi z Potockich, ówczesnym właścicielom Oleska o zaspokojenie pretensyj na czternaście tysiecy złp. Inwentarz ów nader ciekawe rzuca światło na pierwotne urządzenie zamku, co ze względu na jego restauracyą, będącą obecnie w toku, nie może być obojętnem. Przytaczamy go w całości:

 

 

 

»Naprzód - czytamy - wjazd przed zamkiem. Wrota wielkie, do których idzie połowa ostrogu po prawej stronie idąc z miasta, a druga połowa po lewej stronie na dół ku stajniom. Stajen wielkich dwie pod gontowem przykryciem ze dwoma kominami wielkimi murowanymi. Przy pierwszej stajni izdebka z komorą bez powały i bez ściany jednej tylnej. Piec kaflowy zły, potłuczony i kominek przy piecu mały cały; przy drugiej stajni także izdebka z komorą bez powały i bez okien pusta. Słodownia za ostrogiem na dole po lewej rece idąc z miasta pusta, piec w niej murowany z kamienia zepsowany. Izdebka nie mała, w boku już do upadku nachylona, ze drzwiami, z piecem kaflowym białym pusta, bez okien in parle słomą pokryta, tamże koryt dębowych wielkich dwie, jedno dla moczenia słodu dobre, drugie złe; znowu koryto dębowe długie w ziemie wkopane całe, nad którem kada wielka pewna, dębowa cała stoi. Niedaleko tej słodowni idąc w górę sadek niewielki w przywałku; za stajniami zapust różnego drzewa, który się poczyna od stajen a idzie ku kościołowi pod same miasto i ku ogrodowi włoskiemu, w którym ogrodzie sad wielki, idąc od stajen w górę w wale pod samym zamkiem a kończy się na drugiej stronie ostroga pod wałami. Nad sadem na górze stary budynek, w którym komór trzy, z drzewa, zdezelowany. Budynek pod wałem, gdzie podstarości mieszka, pod gontami. W tym budynku izba biała z oknami dwoma, w drzewo oprawnemi, z piecem białym i z kominkiem małym przy piecu. Ta izba cum omnibus attínentiis. Z izby komora, na przeciwko izby piekarnie, sionka z kuchenka murowana we środku; komin naprzeciwko podstarościego izdebki, murowany, pusty. Idąc do tego budynku bramka mała, drewniana, most przed bramką ze spodu podmurowany. Po prawej ręce idąc do zamku kopiec z wałem ku bramie. Idąc od bramki most wielki przez fosę ze zwodem ku bramie wielkiej murowanej; na dole budynek pusty, w sadzie ze dwiema kominami murowanemi. Wał dokoła zaniku, sadzawek w wale na dole dwie; jedna przed zamkową bramą na jednej stronie wału a druga po drugiej stronie zamku. Ogród na jarzynę przy sadzawce przedzamecznej. Wał przed zwodem murowany. »Zamek na górze wysokiej murowany. Brama do zamku wjezdna murowana wielka. Wrota dębowe dwoiste wielkie na sześciu hakach wielkich żelaznych z zawiasami żelaznymi. Pręty w pierwszym progu żelazne, długie przez cały próg dwa; w drugim progu kamień ciosowy dwoma prętami żelaznymi oklamrowany. Wychodząc z bramy po prawej stronie drzwi i schodki kamienne do spiżarni, wewnątrz murowanej, z oknami trzema zamurowanemi, pusta, w jednem oknie dwa pręty żelazne. Idąc ze spiżarni drzwi dębowe na hakach i zawiasach dwóch żelaznych do piekarni murowanej, w której pieców dwa wołoskich, kaflowych na prętach żelaznych, blacha jedna od komina żelazna, drugiej nie masz. Piec jeden zły spustoszały, w drugim chleb pieką. Okno w tej piekarni jedno szklane, w drewno oprawne z krata, żelazną. Idąc z piekarni na górę, schody kamienne złe, drzwi na dwóch hakach żelaznych stolarskiej roboty z wrzeciądzem i skoblem, sionki niewielkie dla schowania różnych rzeczy, z tychże przysíonek, schodów sześć kamiennych do sklepiku murowanego; drzwi proste ciesielskiej roboty. Wychodząc z przysionka do dziedzińca schody murowane kamienne, odźwierki murowane ze dwoma hakami żelaznymi, kuchnia murowana wielka, kamieniami ciosowymi wybrukowana, komin wielki murowany na prętach żelaznych i na hakach. Prętów wielkich trzy żelaznych, haków ośm żelaznych, okien okrągłych sporych trzy z kratami żelaznemi. Przy kuchni izba kuchenna ze drzwiami staremi stolarskiemi na hakach i zawiasach żelaznych, pieca w tej izbie nie masz tylko fundament stary, na którym piec stał, okien dwie z błonami złemi w drzewne oprawnemi z kratami żelaznemi, a trzecie okno zamurowane w nim krata żelazna. Komora z izby kuchennej poboczna z drzwiami stolarskiemi na zawiasach i hakach żelaznych, z jednem oknem i krata żelazna z posadzką ceglaną, drzwi kuchenne na dwóch hakach żelaznych, złe.

;

 

 

»Cekhaus w zamku murowany z dwoma oknami okrągłemi, do nich kraty żelazne. Drzwi do cekhauzu w kraty dębowe na zawiasach i hakach żelaznych dwoiste. Dział w cekhauzie dwie miernych spiżowych. Hakownie starych nieoprawnych dwanaście, a w łożach oprawnych sześć. Pomost w cekhauzie z tarcic. W bramie działo na kołach okowane, wielkie, w starem łożu. Loch wielki pod cekhauzem murowany pusty ze dwoma okienkami okrągłemi. Szyja do tego lochu murowana, drzwi dwoiste na zawiasach żelaznych, przy boku tego lochu murowane drzwi dwoiste na zawiasach żelaznych; przy boku tego lochu podle muru sklepik na kilka gradusów nie wielki. Po lewej ręce bramy wielkiej palarnia murowana z kominem murowanym, drzwi do niej żelazne nad drzwiami kratka nie wielka, żelazna. Podle palarni studnia kamienna murowana, głęboka, wiadro żelazem okowane. Łańcuch do niego z liną, koło do ciągnienia wody wielkie. Idąc od bramy do sieni po prawej stronie kaplica sklepiona murowana z rzezaniem bardzo pięknem z wierzchu złocistem. Okno tej kaplicy szklane wielkie potłuczone z kratą żelazną. Ołtarz w kaplicy św. Anny złocisty, ławki snycerskie i stolarską robotą, pozłociste do koła całe, listwy do koła nad ławkami stolarskiej roboty pozłacane. Posadzka częścią marmurowa, częścią kamienna. Szafa dla apparatów z zawiasami pobielanymi żelaznymi. Drzwi do kaplicy dębowe stolarskiej roboty na zawiasach żelaznych ślusarskiej roboty. Idąc z kaplicy jest w boku piwnica murowana, drzwi do niej na zawiasach żelaznych starych. Druga z tejże piwnicy idzie ku studni z jednem oknem na dziedziniec z szyją murowaną. Trzecia pod schodami idąc na górę, czwarta z tejże piwnicy, pod kaplica okno, schody do niej złe kamienne. Z tej piwnicy po lewej stronie spiżarnia murowana z kratą małą żelazną i ze drzwiami żelaznemi. Drugi sklepik poboczny mały z okienkiem małem i z kratą żelazną, drzwi do niego żelazne, na tym sklepiku drugi sklep dla schowania rzeczy ze dwiema kratami żelaznemi bez zamku. Idąc do kaplicy na schody na górę do pokojów, krata drewniana na zawiasach żelaznych, dalej idąc na górę po schodach kamiennych sień wszytko posadzką kamienna ciosową położona. Izba wielka stołowa malowana, od wierzchu królewskimi osobami, posadzką kamienną ciosową położona w kwadrat, okien w niej dwie wielkich szklanych w ołów i drzewo oprawne z okiennicami stolarskiej roboty z piecem białym kadowymi tureckiej roboty starym, komin ciosowy wybijany, drzwi z zamkiem stolarskiej roboty. Z tej izby pokój od wierzchu do dołu malowany, z dwoistemi drzwiami stolarskiej roboty, posadzka ciosową, częścią minowaną. częścią kamienną położona, piec biały kaflowy polewany stary już zły. Komin z kamienia ciosowego wybielany ze dwiema oknami, okiennice na zawiasach żelaznych stolarskiej roboty, błony w ołów oprawne, a trzy kwatery w drewno. Stół marmurowy czarny na balasach drewnianych stolarskich. Idąc z tego pokoju drugi pokój po gradusach kamiennych z dwoistemi drzwiami na pobielanych zawiasach z zamkiem do koła w górze malowany, posadzką marmurową położony miejscami nadpsowaną z białym piecem kaflowym polewanym, starym komin z ciosowego kamienia wybierany z powałami stolarskiemi czerwoną farbą malowanemi ze dwiema oknami częścią w ołów częścią w drewno oprawnemi, okiennic dwie stolarskiej roboty na zawiasach żelaznych starych pobielanych, stolik marmurowy na słupku marmurowym i szafka. Z tego pokoju sklepik ciemny, po gradusach do niego chodzą, okno jedno i to deskami zabite, drzwi do niego malowane na zawiasach stolarskie z hantabą bez zamku, u tegoż w pokoju drzwi stare na zawiasach. Przysionek z kominkiem, z przysionka schody kamienne, strych po lewej stronie na nim izba drewniana stara, gliną oblepiona już spróchniała ze dwoma oknami, piec prosty biały, zły, kominek prosty z ciosowego kamienia, drzwi na zawiasach, Na przeciwko tej izby druga murowana, mur w niej porysowany, powała zła i na kilku miejscach dziurawa, wielkiej reparacyi potrzebuje, piec zły jeno go połowa na fundamencie stoi, posadzka ceglana zła okien nie masz, drzwi stare malowane stolarskie; między temi izbami przysionek, pomost zły i balasiki. Na izbie murowanej baszta murowana, zła i dach z niej cały obleciał, nad tymi budynkami bardzo zły i rynny złe, pogniłe, dlaczego się mury psują. Idąc ze strychu na dół drzwi do sieni na zawiasach żelaznych przeciwko średniemu pokojowi, izba od wierzchu malowana do koła, powała stolarskiej roboty czerwono malowana ze dwoma oknami. Piec biały zły na kamiennym fundamencie, komin ciosowy, posadzka wpół kamienna, a wpół drewniana zła, drzwi stolarskiej roboty, stare z zawiasami i z zamkiem. Głowa jelenia o jednym rogu. Izba przeciwko stołowej izby do koła malowana, od wierzchu powała zgniła stolarskiej roboty, bez pieca, mur się miejscami bardzo narysował na kilku miejscach, okien szklanych nie masz, drzwi na zawiasach stare. Z tej izby ganek do drugiej strony prawej, do pokojów; z ganku przysionek ze dwiema oknami. Izba wielka stołowa, pusta, w niej okien sześć bez błon, powała po części nadgniła, posadzka kamienna ciosowa, pieca nie masz, tylko fundament na piec. Z tej izby komora murowana, jelenia głowa w izbie stołowej przy ścianie ze dwiema rogami, drzwi dwoje stare roboty stolarskiej, nadpsowane. Z izby stołowej sień wielka, okien w sieni, piec dachówką kryty bez powały. Z sieni izba wielka, w niej okien cztery, od wierzchu malowana, powała in parte nadgniła, posadzka kamienna ciosowa, komin kamienny ciosowy, stary, drzwi dwoje stolarskiej roboty; w tej izbie mur się na troje narysował także i nad oknem nadpadł się we dwoje. Idąc z tej izby baszta wielka murowana, jeszcze nie dokończona i nie nakryta z dziewięcią okien; w tej baszcie apteczka przy boku pusta i powały nie masz, wszystka zgniła i do szczętu precz wypadła, w niej okien trzy. Po prawej stronie nad budynkami dachówka skorupiana w łuskę karpiową, miejscami nadpsowaną. Idąc z sieni na dół do dziedzińca gradusy kamienne. Drzwi dwoiste na zawiasach żelaznych przy gradusach.