Jadwiga kaliska - żona Władysława Łokietka  

     

Była energiczną, przedsiębiorczą kobietą, której nie złamały trudności życia. Potrafiła przebić się ponad przeciętność i uzyskać znaczny autorytet i wpływy polityczne. Wywodząc się z lokalnego dworu książęcego przeszła wraz z mężem Władysławem Łokietkiem długą drogę kariery aż do godności królowej Polski.

  Jadwiga, córka Jolanty (Jolanty, Heleny) i Bolesława Pobożnego księcia kaliskiego (i Wielkopolskiego), urodziła się przed 1276 rokiem, jako drugie dziecko pary książęcej. Dokładna data jej urodzin nie jest znana.

 Ojciec, Bolesław Pobożny, po śmierci brata Przemysła I (1257) księcia poznańskiego, rządził też jego dzielnicą w imieniu niepełnoletniego bratanka Przemysła II. Władając w ten sposób całą Wielkopolską stał się jednym z wybitniejszych książąt polskich. Zmarł w kwietniu 1279 roku, nie pozostawiając syna.

  Całe więc dziedzictwo przejął w posiadanie wspomniany Przemysł II, ostatni męski przedstawiciel wielkopolskiej linii Piastów. On też objął opieką Jadwigę kaliską, córkę zmarłego stryja, co oczywiście nie wykluczało opieki jej matki. Jolanta po śmierci małżonka udała się do Krakowa, do swej siostry Kingi, księżnej krakowskiej, która tego samego roku także owdowiała (po śmierci w 1279 męża Bolesława Wstydliwego). Jolanta (podobnie jak i Kinga) przywdziała habit, przebywając przejściowo w sądeckim klasztorze klarysek. Zmarła ona najwcześniej w końcu 1304, najprawdopodobniej 17 (16?) czerwca 1305 roku, jako klaryska w Gnieźnie. Dodajmy tutaj, że młodsza siostra Jadwigi, Anna również za przykładem matki wstąpiła do klasztoru. 

  O pierwszych kilkunastu latach życia księżniczki Jadwigi niewiele wiadomo. Warto jednak zwrócić uwagę na ideologię środowiska, w którym wychowywała się Jadwiga. W Polsce drugiej połowy XIII wieku można mówić o modzie w większym lub mniejszym stopniu na ascezę, rzecz jasna, w kręgach uprzywilejowanych, w tym głównie na wiodących dworach piastowskich (śląskim, krakowskim, wielkopolskim). Środowisko dworskie, z jakiego wywodziła się Jadwiga kaliska miało w tej mierze bogate tradycje. Jak wiadomo, była córką Jolanty i siostrzenicą Kingi, które zaliczone zostały w poczet błogosławionych. Podobnie Salomea, córka księcia krakowskiego Leszka Białego, a siostra Bolesława Wstydliwego. Zmarła ona w 1268 roku, także w klasztorze, w podkrakowskiej Skale. Spośród kilku innych jeszcze błogosławionych pań dynastii piastowskiej nie można tu zapomnieć o Jadwidze merańskiej, żonie księcia śląskiego Henryka Brodatego, zmarłej w 1243, a kanonizowanej w 1267 roku.  Księżne te aprobowały – jak twierdzą źródła biograficzne – we własnym życiu wzorzec ubóstwa, cnoty i doskonałości, niekiedy ślubując zachować nawet w stanie małżeńskim bądź – po pewnym czasie trwania małżeństwa – czystość (np. Jadwiga merańska i Henryk Brodaty od około 1210) lub dziewictwo (Kinga i Bolesław Wstydliwy). 

  Świadectwem starań o ten nowy styl życia mogą być choćby żywoty hagiograficzne, już współcześnie pisane, czy też przydomki niektórych książąt, jak Pobożny i Wstydliwy. Na upowszechnianie się takiego właśnie wzorca życia dworskiego i rodzinnego miały wpływ ówczesne czynniki społeczno-polityczne i ideologiczne. Model tego typu życia był znamienny zwłaszcza dla drugiej połowy XIII stulecia i nadal atrakcyjny jeszcze do lat trzydziestych kolejnego wieku, z powodów, jak wspomniano, polityczno-ideologicznych, a także w wyniku przemian w sferze obyczajowości, mentalności i moralności. Nadmierny wszak, iż ideał ascetyczny kłócił się z rzeczywistością, będącą na ogół bardzo zmysłową, prymitywną, rubaszną i brutalną. W średniowiecznej praktyce życia nie ma w zasadzie mowy o świętości rodziny. Jak w żadnej innej epoce, pożycie małżeńskie i porywy serca to dwa różne zjawiska. Wstrzemięźliwość nie należała do cnót na co dzień praktykowanych. Miłość pomiędzy małżonkami nie stanowiła wówczas usprawiedliwienia dla uchylenia się od miłości poza nią. Stosunki pozamałżeńskie co najmniej mężczyzny, a niekiedy i kobiety, były w oczach ówczesnego społeczeństwa świeckiego faktem mniej lub bardziej zrozumiałym.

  Tymczasem przyszły mąż Jadwigi kaliskiej, Władysław Łokietek, władca Kujaw Brzeskich, po śmierci brata Leszka Czarnego (1288) księcia sieradzkiego, objął w spadku po nim ziemię sieradzką. Przez kilka miesięcy rządził też Małopolską, dopóki nie wyparł go stąd Henryk IV Probus, książę wrocławski. Władysław Łokietek rozpoczął odtąd szerszą działalność polityczną. Po rychłej śmierci wspomnianego Henryka IV, Łokietek ponownie rywalizował o Kraków, tym razem z Przemysłem II, księciem wielkopolskim. Z rywalizacji tej ostatecznie zwycięsko wyszedł trzeci konkurent do Małopolski, mianowicie Władysław II król czeski. W takiej sytuacji politycznej odbył się w styczniu 1293 roku zjazd w Kaliszu Władysława Łokietka, jego młodszego brata Kazimierza łęczyckiego i Przemysła II, najpotężniejszego wówczas księcia polskiego. Zawarto wtedy tajny układ antyczeski. Umocniono go mariażem Jadwigi kaliskiej (stryjecznej siostry Przemysła II) z Władysławem Łokietkiem, który doszedł do skutku najprawdopodobniej właśnie około stycznia 1293 roku. Hipotezy, jakoby małżeństwo Jadwigi z Łokietkiem zostało zawarte wcześniej, podobno już około 1279 czy przed 1282 rokiem (itp.), nie wydają się słuszne, choćby dlatego, że dopiero po 1293 roku z tego związku rodzą się dzieci. 

  Władysław Łokietek, od 1294 roku (śmierci brata Kazimierza łęczyckiego) książę kujawskosieradzko-łęczycki, stawał się coraz bardziej znaną postacią na ziemiach polskich. Przede wszystkim dlatego, że „chciał mieć Królestwo Polskie”, jak pisał o nim pod rokiem 1296 Rocznik świętokrzyski. Ów ambitny program polityczny stał się treścią życia zarówno tego upartego i konsekwentnego w swoich zamiarach władcy, jak i jego energicznej żony Jadwigi kaliskiej.

  Po zamordowaniu króla Przemysła II w Rogoźnie w lutym 1296 roku Łokietek zajął Wielkopolskę (a także Pomorze Gdańskie). Wielkopolanie wybrali go na księcia wbrew testamentowi Przemysła, choć miał prawa dynastyczne do tej ziemi ze strony swej małżonki – jak wiadomo – stryjecznej siostry zmarłego króla. Nie potrafił on opanować wówczas sytuacji i umocnić swojej władzy, zwłaszcza w Wielkopolsce, do której z pretensjami wystąpił Henryk książę głogowski. Wreszcie kolejny potężny konkurent Wacław II czeski, poddał swej władzy (z pomocą krzyżaków) wszystkie ziemie Władysława Łokietka, jego samego zmuszając do tułaczki i szukania pomocy poza krajem. Efektem zwycięskiej rywalizacji Wacława była jego koronacja w Gnieźnie na króla Polski w 1300 roku. Dopiero po upadku panowania czeskiego na ziemiach polskich w 1306 roku ponownie na widowni politycznej pojawia się Władysław Łokietek. 

Wśród wielu zmagań dyplomatycznych i wojennych zarówno z opozycją wewnętrzną, jak i przeciwnikiem zagranicznym, zjednoczył on część ziem polskich i osiągnął koronę królewską. Aż do śmierci niemało wysiłków pochłonęła mu z kolei walka o utrwalenie dzieła zjednoczenia państwa. W tych poczynaniach wspierała go żona Jadwiga, wytrwale znosząc rozmaite przeciwności losu. Na przykład podczas tułaczki męża na obczyźnie przebywała lub raczej ukrywała się wraz z dziećmi w Radziejowie na Kujawach. Życie osobiste rodziny panującego łączyło się nierozerwalnie z polityką. Jaki zatem model życia rodzinnego i dworskiego starała się realizować Jadwiga? Niewątpliwie musiał to być wzorzec akceptowany przez ludzi szukających w II połowie XIII stulecia dróg przezwyciężenia anarchii feudalnej i przeciwstawienia się zagrożeniu zewnętrznemu.

  Krwawe walki wewnętrzne XI i XII wieku przyniosły bowiem rozluźnienie obyczajów i upadek moralności wśród znacznej części ludności bez względu na stan. W XIII stuleciu Kościół podejmował właśnie bardziej zdecydowaną walkę o naprawę społeczeństwa. W tym kontekście ze względów społeczno-politycznych i ideologicznych – o czym wyżej wspomniano – ważny stawał się model życia rodzinnego i dworskiego panującego władcy. Łączyło się to wszak ze sprawą stosunku księcia do państwa i narodu. Pozytywny wzorzec w tej dziedzinie stanowił zapewne sprzyjający czynnik w pozyskiwaniu poparcia społecznego w walce zjednoczeniowej. 

  Pożycie małżeńskie Jadwigi i Łokietka należy uznać z całą nieomal pewnością za wzorowe. Odrzucić trzeba odmienne niekiedy w tym zakresie sugestie, opierające się bezzasadnie na współczesnym źródle – zapisie z 1299 roku w Roczniku kapituły poznańskiej. Niesłuszny jest pogląd, jakoby Władysław Łokietek naśladując swoje rycerstwo nastawał na cześć dziewic i matron, za co rzekomo wyklął go biskup poznański Andrzej Zaręba. Źródło powyższe krytykuje natomiast rządy Łokietka w Wielkopolsce z lat 1296-99, mówiąc o „swawolach jego rycerzy”. Konkretny tekst nie dowodzi występnego życia męża Jadwigi, lecz jego wówczas pobłażliwości (raczej bezradności) wobec rozmaitych rabusiów, gwałcicieli porządku publicznego itp. Biskup poznański Jan Łodzia zeznając w procesie polsko-krzyżackim z 1339 roku stwierdził, iż Łokietek po śmierci króla Przemysława II nie był w Wielkopolsce „dobrym szafarzem sprawiedliwości. Nie potrafił bowiem skutecznie poskramiać łupiestw i gwałtów, jakich dopuszczało się rycerstwo (…) pospolici złoczyńcy i rabusie”. Relacja ta nic nie mówi o kochliwości męża Jadwigi. Miarodajną w omawianej kwestii nie może oczywiście być późniejsza o około 100 lat insynuacja Jana Długosza, że ponoć „Książę Władysław uwikłany w romanse prowadził rozwiązłe życie” – czy też – „naśladując rycerstwo gwałcił dziewice i szlachetnie urodzone niewiasty”. Rzecz jasna, nie interesuje nas tutaj okres prywatnego życia Łokietka, przed zawarciem mariażu z księżniczką wielkopolską.

Istotną cechą osobistego życia Jadwigi kaliskiej i Władysława Łokietka była niewątpliwie więź rodzinna, cnota wzajemnej  lojalności uczuć, wspólne zaufanie, wreszcie manifestowana pobożność. Jadwiga sześciokrotnie zostawała matką, rodząc trzech synów i trzy córki. 

  Najprawdopodobniej około 1296 roku urodziła pierwsze dziecko – Kunegundę, po 1296 roku – syna Stefana (zmarłego w 1306), następnie po 1297 (?) Władysława (zmarłego około 1311/1312 roku), dalej – około stycznia 1305 roku – Elżbietę (słynną później królową węgierską) zaś 30 kwietnia 1310 – Kazimierza Wielkiego i wreszcie Jadwigę, najmłodszą córkę, nie wiadomo jednaj kiedy urodzoną. Przypuszczalnie była ona przedostatnim lub ostatnim dzieckiem, dodajmy, niemłodych już rodziców.

  Urodzenie dzieci przez Jadwigę oraz posiadane przez nią predyspozycje do zarządzania walnie przyczyniły się do wzrostu jej pozycji prawnej w państwie. Nie należy również zapominać, iż związek Łokietka z Jadwigą przypieczętował współpracę (choć przejściową) z Przemysłem II, a po jego śmierci – w jakiejś mierze dzięki żonie – Łokietek rządził przez trzy lata Wielkopolską, a raczej tylko jej połową.

  Zachowały się liczne świadectwa dyplomatycznej działalności Jadwigi, samodzielnie wystawiającej niekiedy przywileje. Odgrywała ona rolę polityczną podczas zatargu z biskupem krakowskim Janem Muskatą (będącym do 1306 roku starostą czeskim w Małopolsce i gorliwym zwolennikiem obu Wacławów) czy w okresie buntu mieszczan krakowskich 1311/1312 roku pod przywództwem wójta Alberta. 21 lutego 1312 roku księżna Jadwiga wydała na zamku krakowskim (pod nieobecność męża), prawdopodobnie w czasie, gdy miasto było w rękach zbuntowanych mieszczan krakowskich, znamienny dokument. W dyplomie owym Jadwiga Łokietkowa zwalniając za zasługi w tym trudnym dla dynastii momencie mieszczan Nowego Sącza od opłaty ceł, które stanowiły jej dochód w księstwie sandomierskim, pisze: „My, Jadwiga (…) księżna (zważywszy) na zasługi (…) wiernych naszych mieszczan sądeckich (…) kiedy to mieszczanie krakowscy małżonka naszego miłego, nas i dzieci nasze zdradziecko odstąpili (…) a wymienieni mieszczanie sądeccy, nie chcąc brać udziału w ich zdradach, jako mężowie prawi i stale nam wierni…” 

  Powyższy dokument, nie jedyny przecież wydany przez Jadwigę, świadczy zarazem o roli politycznej i niemałej już wówczas pozycji prawej żony Łokietka, współpracującej ściśle z mężem, o którym wyraża się jako „małżonku naszym miłym”. Wydaje się, że nie była to jedynie dyplomatyczno- grzecznościowa formuła tego dokumentu. W każdym razie owa współpraca przynosiła, obok porażek, także efekty polityczne. Wreszcie, po wielu zabiegach nastąpiło w 1320 roku duże wydarzenie natury państwowo-dynastycznej. Mianowicie, 20 stycznia tego roku odbyła się w Krakowie koronacja Władysława Łokietka i Jadwigi kaliskiej na króla i królową Polski. Dojście do skutku tak ważnego dla państwa i dynastii aktu wymagało wielu zabiegów, nie tylko oczywiście obu małżonków. Ceremonię odbyto zatem bardzo okazale.

  Dwory Jadwigi i Łokietka były, rzecz jasna, odrębne pod względem organizacyjnym. Małżonkowie rzadziej podróżowali wspólnie, częściej oddzielnie. Monarcha w średniowieczu był rex ambulans; sprawował władzę poprzez objazdy kraju. Rodzina towarzyszyła mu w nich rzadko, niekiedy wszakże Władysław Łokietek wybierał się zapewne w otoczeniu najbliższych. Na samodzielne zaś podróże Jadwigi wskazuje chociażby dokument męża z 25 maja 1328 roku. Król Władysław zaznaczył w treści tego aktu, że tylko mniejszą pieczęcią każe go zatwierdzić, „bowiem większa pieczęć nasza znajduje się u małżonki naszej, która w tym właśnie czasie jest nieobecna w Krakowie”. Fakt ten dobitnie świadczy o  oddzielnych dworach króla i królowej. Wiele też mówi o politycznym znaczeniu Jadwigi Łokietkowej, mogącej samodzielnie wystawiać dyplomy o charakterze państwowym; dysponować główną pieczęcią. Widać tu wreszcie zaufanie męża, którym darzył żonę, będąc przekonany o jej umiejętnościach dyplomatyczno-organizacyjnych. Do urzędników Jadwigi m.in. należeli podczaszy Mikołaj (zwany Bobola), podstoli Andrzej Lis, podkomorzy Mikołaj (zwany Lala), czy stolnik Stanisław. Znani są jej niektórzy notariusze, jak Mikołaj, Jan (Jasiek). 

  Status prawny królowej Jadwigi określa również prawo słuchania mszy w razie interdyktu, przy drzwiach zamkniętych, bez dzwonów, które otrzymała (obok Władysława Łokietka) dla siebie i dla dwudziestu osób ze swego dworu w 1325 roku. Wcześniej, bo już od 1320 miała Jadwiga pozwolenie na odwiedzanie klasztorów, a w 1326 i 1329 roku uzyskała zgodę papieską na pobyt w nich z noclegiem i pożywieniem. Jadwiga przypuszczalnie oddawała się – zgodnie z powyższym wspomnianym modelem życia – licznym praktykom religijnym, być może zresztą szczerze. Dewocję na dworach Łokietkowym i Jadwigi mógł umacniać ciągły brak stabilizacji politycznej. Rocznik Traski, spisany niebawem po śmierci Władysława Łokietka, dostrzegał w całej działalności zmarłego monarchy pokorę, inspirację i wolę boską.  Wydaje się, że za panowania omawianej pary władców tryb życia na Wawelu był na ogół poważny i surowy, raczej zgodny ze wskazaniami Kościoła. Przyjąć też należy, iż model kultury dworskiej – narzucony ośrodkowi krakowskiemu głównie przez Salomeę i Kingę, również Jolantę – znalazł jeszcze naśladowczynię w osobie Jadwigi Łokietkowej. 

 W rodzinie panującego (acz nie tylko) inaczej wychowywano syna i następcę tronu, a do innych zadań przygotowywano córki. W przypadku Kazimierza Wielkiego zadbano najbardziej o przysposobienie go do przyszłej roli władcy. Nie nauczył się wszakże czytać i pisać po łacinie. Natomiast jego starsza siostra Elżbieta znała sztukę posługiwania się tym językiem. Niewątpliwie osobowość ojca wpłynęła w jakiś sposób na umysłowość syna, podobnie jeśli chodzi o matkę i córki. Można także sądzić, że surowy dwór Jadwigi Łokietkowej nie mógł jednak dać dzieciom godniejszej ogłady i wykształcenia. Stąd też w literaturze wysunięto domysł, iż po wydostaniu się spod matczynej opieki zarówno Kazimierz Wielki, jak i jego siostra Elżbieta „nie tylko przerzucili się od klasztornego trybu życia do całkiem świeckich upodobań, ale dość powierzchownie traktowali swój stosunek do religii, lekceważyli kler, często przekraczali wskazania Dekalogu” (Benedykt Zientara). Również po śmierci męża – w dniu 2 marca 1333 roku – Jadwiga odgrywała rolę polityczną, za rządów syna Kazimierza Wielkiego. Zakwestionowała także celowość koronacji synowej Anny, na królową polską, uważając, iż tytuł ten powinien tylko jej przysługiwać jako „prawdziwej królowej koronowanej” – i dlatego – „za jej życia drugiej nie należy koronować w tym samym królestwie”. Wdowie po Łokietku trudno było pogodzić się z nową sytuacją i zmianą ról. Po przegranym zaś sporze o koronację Anny na królową, ambitna Jadwiga usunęła się z Wawelu. Otrzymała ziemię sądecką jako dożywocie wdowie, osiedlając się prawdopodobnie w Starym Sączu. Już w 1333 roku pojawia się w źródłach tytulatura Jadwigi: „Królowa Polski (…) pani ziemi sądeckiej”. 

  Stosunki króla Kazimierza – mimo zatargu o koronację Anny – układały się poprawnie zarówno z żoną, jak i matką, która nadal miała pewien udział we władzy.  W dyplomach z lat 1333- 1337 występuje ona z tytułem „prześwietnej i najjaśniejszej pani (…) z łaski bożej królowej Polski” – bądź też – „królowej Polski i pani ziemi sądeckiej”. Kazimierz Wielki w wystawianych przez siebie dokumentach, na przykład z 11 czerwca 1333 lub 1 maja 1337 roku określa ją „nasza matka, pani Jadwiga, królowa Polski” bądź w skrócie „królowa Polski”. Stara królowa zarządzała ziemią sądecką, prowadząc przede wszystkim działalność gospodarczą, między innymi osadzając na tzw. prawie niemieckim kilka wsi. 

  Prawdopodobnie dopiero około (po) 1337 roku Jadwiga wstąpiła do klasztoru klarysek w Starym Sączu. W jej kolejnych dokumentach pojawił się już obok zwrotu „królowa Polski i (…) pani ziemi sądeckiej”, również tytuł: zakonnica klasztoru klarysek. W habicie zakonnym zajmowała się dalej sprawami publicznymi. Jeszcze jako mniszka utrzymywała własny dwór. W tym także klasztorze, gdy zmarła 10 grudnia 1339 roku, ją pochowano. Syn urządził matce „uroczysty i kosztowny pogrzeb”. Przeżyła ona co najmniej około 65 lat. W czerwcu 1341 roku król Kazimierz otrzymał od papieża pozwolenie na pobyt raz w roku w towarzystwie sześciu dworzan u klarysek, gdzie spoczywały zwłoki Jadwigi.

  Postać Jadwigi kaliskiej odcisnęła się wyraźnie w dziejach społeczno-politycznych i gospodarczych Polski. Jej życie zapisało bogatą kartę, pełną twórczej aktywności. Zmagając się z wieloma przeciwnościami losu, wytrwale stojąc u boku męża, była jego w ścisłym chyba tego słowa znaczeniu podporą, dzieląc z nim porażki i sukcesy, tak doniosłe dla procesu jednoczenia się państwa polskiego. W tych ostatnich miała ona niemały udział tak polityczno-dyplomatyczny, jak i dynastyczny. Okazała się godnym partnerem Władysława Łokietka. Po tak długim bezkrólewiu jako pierwsza monarchini wypracowała prestiż stanowisku królowej-małżonki, uzyskując znaczną pozycję prawną i polityczną. Wychowana w atmosferze pobożności – charakterystycznej dla ówczesnego życia dworskiego i rodzinnego – starała się z powodzeniem naśladować model dostojnej i poważnej damy, przydając choćby tą postawą sporo blasku odrodzonej przez nią i Władysława Łokietka koronie polskiej.