Nieszczęsna starościanka z Gołańczy   W ziemi pałuckiej, na rozległej równinie ciągnącej się aż ku Kcyni, leży niewielkie, trzy tysiące mieszkańców zaledwie liczące miasteczko Gołańcz. Rodowe gniazdo Pałuków-Gołanieckich, prawami miejskimi szczyci się od roku 1399. W tym to też okresie, pod koniec XIV stulecia, nad brzegiem przylegającego do miasteczka jeziora Smolary, wzniesiony został niewielki zameczek obronny.   Rozbudowany znacznie w pierwszej połowie XV wieku, służył gołaniecki zamek Rzeczypospolitej do roku 1655, kiedy to zburzony przez Szwedów nie podniósł się już z ruiny. Do dziś zachowała się czworokątna mieszkalna wieża i resztki murów obronnych, przeglądających się w wodach coraz to bardziej zarastającego szuwarami i liliami wodnymi jeziora.   Popękane mury, puste okienne wnęki, szum szuwarów nad jeziorem, wszystko to wywołuje nastrój grozy, zwłaszcza gdy przypomnimy sobie krążące po okolicy opowieści o ukazującej się nad wodami jeziora zjawie nieszczęsnej starościanki. W okalającym zamek jeziorze (tylko w wigilię świętego Jana) Każdy niewiastę zobaczyć może W pieniącej wody szatę odzianą. Córka starosty gołanieckiego Wolała skoczyć w wód owych wnękę Niż stać się z musu żoną obcego. Długo się zatem mścił Szwed ponury, Że go dziewica, Polka nie chciała. Z zamku zostały jedynie mury, Po niej legenda tylko została. Ową legendę (i różne inne) Od mojej matki słyszałam. Notując wszystko w główce swej zwinnej Dzięki niej też ją tu opisałam.

Zacytowane powyżej strofy to odpowiedź, którą nadesłała mieszkająca dziś za granicą jedna z najstarszych mieszkanek Gołańczy, na pytanie, co wie o nieszczęsnej starościance.   Inni okoliczni mieszkańcy uzupełniają ten obraz.   Podobno co roku, 23 czerwca, w noc świętojańską, z wód jeziora u stóp baszty wynurza się postać dziewicy w bieli. We włosy wplecione ma lilie wodne, w ręku trzyma bukiet tych wspaniałych kwiatów. Przez czas jakiś smętnie patrzy na ruiny murów zamkowych, by z wybiciem północy znów zapaść się w toń jeziora.   Dziewica owa (jedni powiadają że na imię miała Barbara, inni - że Anna) żyła w Gołańczy w drugiej połowie XVII stulecia, w dobie “potopu” szwedzkiego. Nie godząc się na ślub ze szwedzkim oficerem, czy też bojąc się hańby, gdyby Szwedom udało się zamek zdobyć (tu istnieją różne wersje opowieści), rzuciła się z murów zamku w otchłań jeziora. Rozwścieczeni Szwedzi mszcząc się zburzyli zamek i wymordowali wszystkich jego mieszkańców.   Historia gołanieckiej starościanki wkrótce stała się głośna, a za sprawą próbującego swych sił na niwie literackiej dawnego właściciela dóbr gołanieckich, hr. Karola Czarneckiego, przeszła do literatury. Romantyczny hrabia-poeta pisał: (...) Dziewica wbiega na murów złom Ponad jeziorem, opodal bram. Piękna urodą, pełna wzburzenia Wstrzymuje Szwedów siłą natchnienia. Nas nie shańbicie, wolimy zgon Ja pierwsza znajdę w jeziorze schron (...) Słowem zjawa mająca szczęście do poezji. Jak jednak wygląda prawda historyczna o wypadkach, w wyniku których z wód jeziora otaczającego zamek w Gołańczy wynurza się co rok przystrojona liliami wodnymi zjawa? dalej